Naam:	Complex woningen en winkels Het Pentagon Sint Antoniesbreestraat e.o. Amsterdam
Type:	winkels; ,woningbouwcomplexen;
Opdrachtgever:	AWV Amsterdam
Uitgevoerd:	ja
Bestaand:	ja
Architecten:	Bosch, Th.J.J. (Van Eyck & Bosch), 1975, 1978; Berge, J. van (Van Eyck & Bosch), 1975, 1978, ontwerpassistentie-;
Bijdragen:	Eba Amsterdam -uitvoering-,
Adres:	Zuiderkerkplein, Amsterdam; Moddermolenstraat, Amsterdam; Zwanenburgwal, Amsterdam; Raamgracht, Amsterdam; Sint Antoniesbreestraat, Amsterdam;
Archiefgegevens:	NAi/BOSC 256,l 123, m658, m663, f124-n125, n405, 479

Bijzonderheden:

Qua uiterlijk heeft het Pentagon weinig overeenkomst met het Amerikaanse Ministerie van Defensie, maar het is evenzeer een bolwerk van onverzettelijkheid, met ??n voet op de metrobuis. Als grootste gebouw op de meest prominente plek in de buurt, memoreert het dat Bosch en de buurtbewoners de morele overwinnaars waren in de slag om de metro. De Nieuwmarktbuurt werd herbestemd tot woongebied waarmee de politieke houding in Amsterdam ten opzichte van de historische stad definitief veranderde. Maar het Pentagon symboliseert meer. Qua transparantie, kleur, materiaalgebruik en nieuwe vorm van parcellering markeert het als laatste ontwerp voor de Nieuwmarktbuurt een nieuwe periode in het werk van Theo Bosch. De door de Amsterdamse wethouder Jan Schaeffer bepleitte 'compacte stad met kwalitatief goede middelhoogbouw' had nauwelijks levendiger tot uitdrukking kunnen komen. Het Pentagon was een van de laatste invullingen van de grote gaten die noodzakelijk waren voor de bouw van de metro. Om geluidsoverlast te reduceren werd de metrobuis naar Londens voorbeeld op rubberen blokken geplaatst (die om de 50 jaar vervangen moeten worden). Omdat het Pentagon gedeeltelijk op de metrobuis was gepland, werd voor de seperate ondersteuning een boogconstructie om de buis gebouwd. Dit was zowel nodig om opdrijving van de buis te voorkomen en om te vermijden dat in het gehele blok een ongewenste doorgaande verticale dilatatievoeg moest worden opgenomen.
Het vijfhoekig bouwblok is gesitueerd aan de entree naar de buurt, waar de brede brug van de Jodenbreestraat aansluit op de flessenhals van de St. Antoniebreestraat. Het profiel van de brug is een rudiment van het Wederopbouwplan uit 1953 dat voorzag in een verkeersweg die vlak voor de Zuiderkerk een scherpe bocht zou krijgen.
Het bouwblok volgt de contouren van de kavel waarmee volgens het algemene uitgangspunt voor de buurt het historisch patroon werd hersteld. Met drie doorgangen is het binnenterrein toegankelijk gemaakt en enkele informele routes aan de buurt toegevoegd. Het terrein wordt intensief gebruikt omdat de meeste woningen aan de binnenkant van het bouwblok via portieken en galerijen worden ontsloten. Iets te intensief, want er moesten kort na de oplevering hekken worden geplaatst om overlast van drugsverslaafden terug te brengen. Maar nog steeds is het een van de mooiste plekken van de Nieuwmarktbuurt: door het raffinement waarmee de (maximaal twee meter) niveauverschillen in het terrein zijn opgelost, de plasticiteit en gevarieerdheid van de gevels. De slanke draagconstructie, gele gevelpanelen, glazen bouwstenen en witte binnenhoeken dragen bij aan het heldere, lichte uiterlijk.
Het was een gevleugelde uitspraak van Bosch te proberen 'van elke woning een hoekwoning te maken'. Het ontwerp van een vrijstaand bouwblok bood goede mogelijkheden daartoe. Het leidde tot een complexe gevelindeling, die wordt bepaald door wisselende bouwhoogtes, uitkragingen, insnijdingen, balkons en erkers. In dit opzicht geeft het complex volgens de Forum-principes uitdrukking aan de geordende chaos van de stad. De vorm is echter voor een belangrijk deel afgeleid uit de functie: de optimalisatie van de kwaliteit van de woningen, wat betreft bezonning en uitzicht.
Qua vorm, kleur en materiaalgebruik is afstand genomen van eerdere Nieuwmarktprojecten in licht historiserende baksteenarchitectuur. Het beeld van het Pentagon is eigentijdser, het heeft zoals Bosch het uitdrukte 'een eigenwijs smoel'. Tijdens het ontwerp werkte hij ook aan de Faculteit der Letteren waar hij met prefab betonnen gevelkolommen een nieuwe vorm van parcellering ontwikkelde. Deze structuur werd ook beeldbepalend voor het Pentagon. Met de invulling van grijze en (terugliggende) blauwe gevelpanelen, groene borstweringen en veel glas is een levendiger straatbeeld verkregen dan met de baksteengevels. Om de verblijfsruimtes zoveel mogelijk op de straat te richten, werden de trappenhuizen en galerijen aan de binnenkant van het blok geplaatst en werden bergingen ondergronds opgenomen zodat op de begane grond, naast winkels, ook woningen konden worden gepland.
Op de vijf zijden van het bouwblok wordt ingespeeld op de directe omgeving. Zo zijn in de drukke St. Antoniesbreestraat (de op het Grondbedrijf) zwaar bevochten winkels aan een arcade opgenomen, aan de op het zuiden geori?nteerde Raamgracht en Zwanenburgwal woningen met een tuin of priv?-erf en op de noordzijde aan het Zuiderkerkplein atelierwoningen.
Op basis van de functionele indeling van Bosch werden de plattegronden in dit project met bewonersinspraak ontwikkeld in ontwerpteamverband. Gesteund door de buurtbewoners werd een gevarieerde woningtypologie het uitgangspunt: bejaarden-, atelier-, flat-, groepswoningen en maisonnettes.
Op verzoek van de buurtbewoners werd de nadruk gelegd op tweekamerwoningen. Alleen al door de vorm van het blok en de goed vertegenwoordigde hoekwoningen is een grote mate aan variatie in plattegronden verkregen.
Opvallend zijn de atelierwoningen waarin vides zijn opgenomen. De atelierruimte is split level verdiept uitgevoerd naast de woonkeuken. Boven de woonkeuken kraagt het 'woonbalkon' uit tegenover de overloop met de slaapkamers. Waren er anno 1976 nog bedenkingen tegen de schaal van het nieuwe blok, in 1983 werd zelfs gefraudeerd met formulieren om het Pentagon de Amsterdamse architectuurprijs te laten winnen. Tevergeefs. Ondanks de fijne detaillering zoals de slank gedimensioneerde betonelementen, de aansluitingen van hout op beton en de wijze waarop in de ontmoetingen van kozijnstijlen de veelhoekigheid wordt opgelost.

  Literatuur